هر چند با توجه به محدودیت‌هایی که در صدر اسلام در بحث کتابت و ثبت و ضبط احادیث به‌وجود آمد، قرار نیست توقع آرمانی از پژوهشگران این حوزه برای انجام این کار داشته باشیم ولی به هر حال گفتن اینکه در این بازنمایی هنوز با وضعیت مطلوب فاصله زیادی داریم، بیراه نیست. در همین خصوص و به بهانه ایام ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) تصمیم گرفتیم گپ و گفتی با حجت‌الاسلام والمسلمین حمید سبحانی صدر، پژوهشگر تاریخ اسلام و نویسنده کتاب «اٌماه: دخترانه‌ها، همسرانه‌ها، مادرانه‌ها و بی‌کرانه‌هایی از سیره اجتماعی حضرت فاطمه زهرا(س)» داشته باشیم که در ادامه می‌خوانید.

به عنوان پژوهشگر تاریخ اسلام دوست داریم کمی درباره تلقی‌ها و باورداشت‌های غلطی بگویید که درباره سیره حضرت زهرا(س) وجود دارد.
یکی از موارد مغفول، کارکردها و رفتارهای اجتماعی حضرت زهرا(س) است. آن مقدار هم که به این حیطه از زندگی حضرت زهرا(س) پرداخته شده برخی از چالش‌ها را پاسخ نمی‌دهد. مسئله زن در عصر رسول اکرم(ص) مسئله کم کار شده‌ای است. از نظر نگاه تاریخی اجتماعی عصر پیامبر اسلام(ص)، عصر نزول دستور حجاب و عصر حیات حضرت فاطمه(س) به عنوان یک زن نمونه الگو و اثرگذار است. در میزان تعاملات حضرت زهرا(س) با نامحرم شاید برداشت این باشد مطلقاً مواجهه‌ای نبوده، اما می‌بینیم بی‌بی دو عالم(س) در عین حال که می‌فرمایند اولویت برای زن آن است که از مواجهه غیرضروری با نامحرمان پرهیز کند اما ایشان در غزوه احد، ماجرای خندق، فتح مکه، حجةالوداع، فعالیت‌های اجتماعی داخل مدینه و مسئله فدک حضور فعال و اثرگذار داشته‌اند. ما راوی مرد داریم که از حضرت زهرا(س) روایت مستقیم نقل می‌کند. بنابراین مشخص می‌شود گفت‌وگوی علمی و روایی و حدیثی توسط حضرت زهرا(س) وجود داشته است. می‌دانیم در عصر حضرت رسول(ص) خانم‌ها در برهه‌هایی در نماز جماعت مسجد شرکت می‌کردند. اما یک نقل را پیدا نمی‌کنیم که حضرت زهرا(س) حتی یک‌بار در نماز جماعت پیغمبر(ص) که پدرشان هستند در مسجد حضور پیدا کرده باشند. اما این بدان معنا نیست که بگوییم ایشان حضور اجتماعی نداشتند. در واقع در خانه کلی کار برای ایشان وجود داشته که بایست به آن امور می‌رسیدند. حضرت(س) واجباتی را حتی در مسائل اجتماعی برای خودشان تعریف کرده‌اند که شرکت در نماز جماعت جزو آن اولویت‌ها قرار نمی‌گیرد.
حجاب معاصرت در دورانی که هستیم و مدل زندگی اجتماعی ذهنیتی در ما ایجاد کرده که گاهی اوقات تاریخ اسلام را با ذهنیت خود تحلیل می‌کنیم، در حالی‌که باید آن فضا را لمس کنیم و امور را در آن فضا بسنجیم. نمونه دیگر پوشش حضرت زهرا(س) است. می‌بینیم در روایت در خصوص جلباب یا روسری و مقنعه‌ای که سر می‌کردند آمده است، اما یک نقل معتبر را نمی‌بینیم که گفته شده باشد حضرت(س) صورتشان را می‌پوشاندند در حالی‌که معمولاً تلقی این است حضرت زهرا(س) صورتشان را می‌پوشاندند. در نوع سبک زندگی حضرت تلقی اشتباه دیده می‌شود. از آنجا که در گذر زمان پوشش صورت جزو فرهنگ شده تصور می‌شود در نزول دستور حجاب این موضوع بوده است. از همین موارد جزئی می‌توانیم تلقی‌های اشتباه را نگاه کنیم. این تلقی‌ها اثر می‌گذارد و نوعی افراط و تفریط در فضای جامعه دینی ایجاد می‌کند. اگر سراغ سیره قطعی برویم و از آن چیزی در بیاوریم و به آن استناد کرده و طبق آن عمل کنیم شاید بعضی از چالش‌ها برایمان پیش نیاید. سیره حضرت زهرا(س) تعادل بسیار عجیبی دارد.

همین بازنمایی‌ها تصویر می‌سازد. احادیث و روایات زیادی است، اما چرا چنین تصویری از ایشان می‌ماند؟
متأسفانه در متون حدیثی و تاریخی غواصی نکرده‌ایم. اینکه با نگاهی مسئله‌محور سراغ سیره برویم و از آن سؤال داشته باشیم خیلی مهم است. باید از دل محتواهای تاریخی و حدیثی چه از منابع شیعه چه از منابع اهل سنت نکته دربیاوریم. باید در ارتباطات مختلف حضرت زهرا(س) عمیق شویم و سیره در بیاوریم. یکی از نکات مهمی که برای پژوهش‌های تاریخی عصر پیامبر اکرم(ص) اهمیت دارد رفتن سراغ رجال و صحابه است. مطالبی که ذیل شرح‌حال این افراد آمده در سیره‌های پیامبر(ص) و تاریخ اسلام نیامده است، چراکه گویی به‌صورت مستقیم ربطی نداشته است. بنابراین در زمینه سیره حضرت زهرا(س) کار نکرده‌ایم چون برای صید حوادث و جزئیات، غواصی و صیادی نداشته‌ایم. در این زمینه با نگاه موضوع‌محور نیز جلو نرفته‌ایم. آن دورانی که پررنگ شده دوران پس از رحلت پیامبر(ص) است که ایشان نقش‌آفرینی خاصی داشتند. در این خصوص نقش‌آفرینی ویژه‌ای متوجه حضرت(س) بوده که پررنگ‌ترین نقش در آن دوران دو سه ماهه به حساب می‌آمده است. پیش از این دوره از حضرت(س) سابقه سخنرانی نداریم؛ مجموعه‌ای از اقدامات داریم که هیچ‌کدام به اندازه دوران پس از پیامبر(ص) نیست چرا که در این دوران ایشان نقش اول را ایفا می‌کنند. بعد از پیامبر اسلام(ص) هیچ دوره‌ای را پر رنگ‌تر از دوران کربلا پیدا نمی‌کنیم. می‌گویند شفاف‌ترین و پرگزاره‌ترین دوره تاریخ اسلام مربوط به حوادث کربلاست. این موضوع به‌خاطر شدت اثرگذاری در یک گستره اجتماعی و همچنین تعداد بالای راویان است. در مورد یک شخص خاص مانند حضرت زهرا(س) نیز آن دوره خاص طبعاً پررنگ‌تر از دوره قبلش می‌شود.

برخی معتقدند نمودهای اثرگذاری بیشتری از حضرت در ماجراهای تاریخی وجود دارد که آن‌طور که باید توسط پژوهشگران برای مخاطب امروزی تبیین نشده است. برای نمونه در سیره ابن اسحاق ماجرای تلاش برای ترور حضرت زهرا(س) در سنین نوجوانی توسط قریش آمده که خود این مقوله را نشانه حضور مؤثر حضرت زهرا(س) و درنتیجه تلاش برای حذف ایشان دانسته‌اند. چطور این‌ها برای امروز بازنمایی نشده است؟
ما با همین نگاه کتاب «اماه» که دخترانه‌ها، همسرانه‌ها، مادرانه‌ها و بی‌کرانه‌هایی از سیره اجتماعی حضرت فاطمه زهرا(س) است را نوشتیم. چون دیدیم به این موضوع پرداخته نشده در حالی‌که از این حرف‌ها می‌توان پیدا کرد. برای مثال جاری حضرت زهرا(س) «أسماء بنت عمیس» است. اسما همسر جعفر طیار و جعفر طیار برادر امیرالمؤمنین(ع) است. وقتی شوهر اسما شهید شد، پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) فرمودند به خانه اسما برو و در مسائل کمک کن. وقتی این رابطه را در ذهن نداشته باشیم و آن را پیش‌فرض نگیریم نمی‌توانیم در سیره وارد جزئیات شویم و برخی کنش‌ها را دربیاوریم. ما به یک نگاه دقیق که امروز برایمان مسئله است نیاز داریم که باید با آن نگاه سراغ تاریخ و سیره برویم و برای مخاطب این زمانه حرف پیدا کنیم. شاید برای برخی موارد دو نقل بیشتر پیدا نکنیم ولی همان دو نقل می‌تواند به ما نسبتی دهد تا در کنار عموماتی که از حضرت زهرا(س) به‌ آن‌ها رسیدیم بگذاریم و از آن برای مردم سیره‌ای بدست آوریم.

خبرنگار: فاطمی‌نژاد